Με αυτό το πρώτο κείμενο θα ξεκινήσει ένα ταξίδι που εν τέλει πρέπει και οφείλει να είναι βιωματικό και όχι νοητικό. Αυτό δείτε το και ως μιας μορφής συμβουλής (αν όχι αφορισμού). Τίποτα βαθύ και ουσιαστικό δεν θα κατακτηθεί με το συνηθισμένο νου, όσο και αν προσπαθούμε με αυτό τον τρόπο.
Η επιθυμία αποτελεί βασικό μέρος της ανθρώπινης ζωής. Οδηγεί τα πάντα, από τις απλούστερες παρορμήσεις μας μέχρι τα πιο υψηλά ιδανικά μας. Οι ψυχολόγοι την περιγράφουν συχνά ως μια επιτακτική παρόρμηση προς έναν στόχο, ενώ οι φιλόσοφοι διερευνούν τις ηθικές και υπαρξιακές προεκτάσεις της. Οι βιολόγοι εντοπίζουν τις ρίζες της στα ένστικτα επιβίωσης που είναι κωδικοποιημένα στο σώμα και το μυαλό. Ωστόσο, πολλές εσωτερικές παραδόσεις μας δείχνουν μια ακόμη βαθύτερη πλευρά, υποδηλώνοντας ότι η επιθυμία μπορεί να μας καθοδηγήσει προς την υπέρβαση. Σε αυτό το κεφάλαιο, θα εξερευνήσουμε τι είναι η επιθυμία σύμφωνα με την ψυχολογία, τη φιλοσοφία και τη βιολογία, συνυφαίνοντας πηγές και συνδέσμους που ρίχνουν φως στις πιο μυστικιστικές και πνευματικές διαστάσεις της.
Η επιθυμία στην ψυχολογία
Οι ψυχολόγοι περιγράφουν συνήθως την επιθυμία ως έναν συνδυασμό συναισθήματος, κινήτρου και σκέψης. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ υποστήριξε ότι οι ορμές μας, ή αλλιώς Triebe, προέρχονται από κρυφά μέρη του ψυχισμού. Στο έργο του Beyond the Pleasure Principle περιέγραψε πώς ο νους ασυνείδητα αναζητά την ευχαρίστηση και αποφεύγει τον πόνο. Αυτή η θεωρία τοποθετεί την επιθυμία στο επίκεντρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, διαμορφώνοντας τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουμε συνήθειες, επιδιώκουμε στόχους και αντιμετωπίζουμε συγκρούσεις.
Ο Καρλ Γιουνγκ εμβάθυνε τη συζήτηση εισάγοντας την έννοια των αρχετύπων. Πρόκειται για καθολικά πρότυπα που υπάρχουν στο συλλογικό ασυνείδητο. Ο εραστής, για παράδειγμα, αντιπροσωπεύει τη λαχτάρα για σύνδεση και αρμονία. Οι ιδέες του Γιουνγκ έχουν συγκεντρωθεί στο βιβλίο The Archetypes and the Collective Unconscious. Αυτή η ευρύτερη θεώρηση της επιθυμίας την πλαισιώνει όχι μόνο ως μια απλή επιθυμία, αλλά ως μέρος ενός μεγάλου μωσαϊκού συμβολικών δυνάμεων.
Φιλοσοφικές διαστάσεις
Η φιλοσοφία παλεύει με την επιθυμία εδώ και αιώνες. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι αφιέρωσαν σημαντική σκέψη στη φύση της επιθυμίας, θεωρώντας την στενά συνδεδεμένη με την ηθική, τη δομή του ψυχισμού και την επιδίωξη μιας ζωής με νόημα. Ο Πλάτωνας, στην Πολιτεία, είδε την επιθυμία ως ένα μέρος της ψυχής, μαζί με το πνεύμα και τη λογική. Πίστευε ότι οι αχαλίνωτες επιθυμίες οδηγούν σε χάος και ηθική σύγχυση. Η λογική, έλεγε, θα πρέπει να τιθασεύει αυτές τις παρορμήσεις, ώστε τα άτομα να μπορούν να αγωνίζονται για ανώτερες αλήθειες.
Εκεί, εισήγαγε την έννοια της τριμερούς ψυχής -που χωρίζεται σε λόγο, πνεύμα και επιθυμία (το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό) – υποστηρίζοντας ότι οι αχαλίνωτες επιθυμίες μπορούν να οδηγήσουν σε χάος αν δεν καθοδηγούνται από τη λογική. Πρότεινε ότι ο στόχος της φιλοσοφικής πρακτικής είναι να ευθυγραμμίσει κανείς τις εσωτερικές του ικανότητες έτσι ώστε η επιθυμία να ελέγχεται και να υποστηρίζει, αντί να διαταράσσει, την πορεία προς την ηθική και πνευματική αρετή.
Ο Αριστοτέλης έβλεπε την επιθυμία με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο. Στα Ηθικά Νικομάχεια, διατύπωσε την άποψη ότι οι επιθυμίες γίνονται ενάρετες όταν εναρμονίζονται με τη λογική. Πίστευε ότι το να ζει κανείς καλά σημαίνει να καλλιεργεί τις αρετές που του επιτρέπουν να ισορροπεί ανάμεσα στα άκρα. Έτσι, αντί να απορρίπτει την επιθυμία ως επικίνδυνη, ο Αριστοτέλης την έβλεπε ως μια ισχυρή δύναμη που μπορεί να οδηγήσει στην ηθική και διανοητική αριστεία, αν καθοδηγείται σωστά.
Ο Επίκουρος ασχολήθηκε επίσης με το θέμα της επιθυμίας, ιδίως στην Επιστολή προς Μενοικέα. Έκανε διάκριση μεταξύ των φυσικών και αναγκαίων επιθυμιών (όπως η τροφή και η στέγη) και των πιο περιττών επιθυμιών (όπως οι υπερβολικές πολυτέλειες). Μαθαίνοντας να καταλαβαίνει κανείς ποιες επιθυμίες είναι πραγματικά απαραίτητες για την ευτυχία, ο Επίκουρος πίστευε ότι μπορούσε να απλοποιήσει τη ζωή, να μειώσει το άγχος και να βιώσει την αταραξία, μια κατάσταση ηρεμίας και απαλλαγής από τις ενοχλήσεις.
Οι Στωικοί – προσωπικότητες όπως ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος – προειδοποιούσαν για τις επιθυμίες που εξαρτώνται υπερβολικά από τις εξωτερικές συνθήκες, επισημαίνοντας ότι τέτοιες επιθυμίες οδηγούν σε συναισθηματική αναταραχή και απώλεια της εσωτερικής ελευθερίας. Σε έργα όπως το Εγχειρίδιον του Επίκτητου και οι Διαλογισμοί του Μάρκου Αυρήλιου, υποστήριζαν ότι πρέπει να εστιάζουμε σε αυτό που είναι υπό τον έλεγχό μας, δηλαδή στις δικές μας σκέψεις και πράξεις, μετριάζοντας έτσι την επιρροή που ασκούν πάνω μας τα εξωτερικά αντικείμενα των επιθυμιών.
Αυτές οι διάφορες ελληνικές προοπτικές υπογραμμίζουν πόσο αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης κατάστασης είναι η επιθυμία. Είτε θεωρεί κανείς την επιθυμία ως κάτι που πρέπει να περιορίζεται, να εξισορροπείται ή να διοχετεύεται προσεκτικά, όλοι συμφωνούν ότι η κατανόηση της θέσης της στη ζωή μας είναι το κλειδί για την εξεταζόμενη ζωή, μια ζωή που επιδιώκει τη σοφία, την αρετή και την αίσθηση της αρμονικής τάξης.
Στον ανατολικό κόσμο, ο Βουδισμός αναγνωρίζει τη λαχτάρα (tanha) ως την κύρια αιτία του πόνου (dukkha). Οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες (διαθέσιμες σε μετάφραση στο Sacred-Texts.com), διδάσκουν ότι αν μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να μειώσουμε την επιθυμία, μπορούμε να βρούμε την απελευθέρωση από τον πόνο. Ωστόσο, ορισμένες παραδόσεις του Ινδουισμού και της Τάντρα αγκαλιάζουν την επιθυμία ως μονοπάτι για την ένωση του ατομικού εαυτού με το θείο, υποδηλώνοντας ότι, αντί να εξαλείψουμε την επιθυμία, μπορούμε να τη βελτιώσουμε προς την κατεύθυνση της πνευματικής αφύπνισης.
Βιολογικές ρίζες της επιθυμίας
Από βιολογική άποψη, η επιθυμία είναι στενά συνδεδεμένη με το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου. Η ντοπαμίνη, ένας νευροδιαβιβαστής, ανάβει όταν προσδοκούμε οτιδήποτε, από νόστιμο φαγητό μέχρι κοινωνική αποδοχή. Αυτό το κύμα ντοπαμίνης μας οδηγεί προς τα εμπρός. Με την πάροδο του χρόνου, οι επαναλαμβανόμενες εμπειρίες δημιουργούν νευρικές οδούς που ενισχύουν αυτές τις επιθυμίες, είτε είναι χρήσιμες είτε επιβλαβείς.
Η εξελικτική βιολογία δείχνει πώς οι θεμελιώδεις επιθυμίες -όπως για φαγητό, σεξ και ανήκειν- βοήθησαν το είδος μας να επιβιώσει. Αυτά τα ένστικτα, αν και έχουν τις ρίζες τους στη βιολογία, μπορούν να γίνουν πολύπλοκα όταν αναμειγνύονται με πολιτιστικούς κανόνες και ατομικές ιστορίες ζωής. Έτσι, η γραμμή μεταξύ μιας απλής επιθυμίας επιβίωσης και μιας βαθιά ριζωμένης λαχτάρας μπορεί να θολώσει, δημιουργώντας ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων κινήτρων.
Μυστικιστικές και Εσωτερικές Προοπτικές
Πολλές εσωτερικές σχολές αντιμετωπίζουν την επιθυμία ως κλειδί για την πνευματική ενόραση. Η καμπαλιστική παράδοση, για παράδειγμα, διαμορφώνει την επιθυμία ως δοχείο που δέχεται το θείο φως. Σε έργα όπως το Ζοχάρ, το οποίο μπορείτε να εξερευνήσετε μέσω της Sefaria, η εκπλήρωση της επιθυμίας συνδέεται με το ξεδίπλωμα του σύμπαντος. Αυτό υποδηλώνει ότι αυτό που αποκαλούμε επιθυμία σε ανθρώπινο επίπεδο αντικατοπτρίζει κοσμικές διαδικασίες.
Ο σουφισμός, ένας μυστικιστικός κλάδος του Ισλάμ, εξυμνεί τη λαχτάρα για το Θείο. Ποιητές όπως ο Ρουμί αποτυπώνουν αυτή την αίσθηση λαχτάρας σε στίχους που θολώνουν τα όρια μεταξύ της ανθρώπινης αγάπης και της πνευματικής αφοσίωσης. Μια συλλογή με δυνατότητα αναζήτησης της ποίησης του Ρουμί μπορεί να βρεθεί στο Rumi.org.uk. Εδώ, η επιθυμία δεν αποτελεί εμπόδιο αλλά μια θεϊκή σπίθα που, όταν καλλιεργείται, οδηγεί στην αληθινή ένωση.
Παρομοίως, οι ερμητικές παραδόσεις δίνουν έμφαση στη μεταμόρφωση. Κείμενα όπως το Corpus Hermeticum, το οποίο είναι προσβάσιμο στη Βιβλιοθήκη της Γνωστικής Εταιρείας, περιγράφουν μια διαδικασία μετατροπής των βασικών παρορμήσεων σε πνευματικό χρυσό. Η επιθυμία είναι η φωτιά που τροφοδοτεί την αλχημική μεταμόρφωση του εαυτού, υποδηλώνοντας ότι οι πόθοι μας μπορούν να γίνουν καταλύτες για βαθιά αλλαγή.
Ο Jiddu Krishnamurti θεωρούσε την επιθυμία στενά συνδεδεμένη με τη σκέψη και τη διαδικασία δημιουργίας νοητικών εικόνων. Στις ομιλίες και τα γραπτά του, συχνά επεσήμαινε ότι η επιθυμία ξεκινά όταν βλέπουμε ή βιώνουμε κάτι, σχηματίζουμε μια εικόνα γι’ αυτό και στη συνέχεια προσκολλούμαστε σε αυτή την εικόνα. Αυτό το χάσμα μεταξύ «αυτού που είναι» και «αυτού που θα έπρεπε να είναι» γίνεται πηγή εσωτερικής σύγκρουσης. Για τον Κρισναμούρτι, η παρατήρηση αυτής της κίνησης της σκέψης χωρίς κρίση είναι ζωτικής σημασίας. Αντί να καταπιέζουν ή να ικανοποιούν την επιθυμία, παρότρυνε τους ανθρώπους να παρακολουθούν την εμφάνισή της με απόλυτη προσοχή. Με αυτόν τον τρόπο, μπορεί κανείς να κατανοήσει πώς οι εικόνες, οι συγκρίσεις και η μνήμη τροφοδοτούν τη λαχτάρα και τον πόνο. Σε βιβλία όπως το Freedom from the Known (διαθέσιμο στο jkrishnamurti.org), εξηγεί ότι η ελευθερία από το φόβο και την αντίφαση αναδύεται μόνο όταν βλέπουμε βαθιά πώς οι επιθυμίες μας παίρνουν μορφή στο νου και στη συνέχεια τις ξετυλίγουμε μέσω της άμεσης παρατήρησης.
Ο George Gurdjieff δίδαξε ότι τα περισσότερα ανθρώπινα όντα ζουν σε μια κατάσταση «ύπνου», καθοδηγούμενα από μηχανικές αντιδράσεις και κρυφές παρορμήσεις. Γι’ αυτόν, η επιθυμία μπορεί να μας κρατήσει παγιδευμένους σε αυτή τη μηχανική κατάσταση ή, αν αξιοποιηθεί με επίγνωση, να γίνει καύσιμο για μεταμόρφωση. Στη διδασκαλία που είναι γνωστή ως «Τέταρτος Δρόμος», ο Γκουρτζίεφ ενθάρρυνε την αυτοπαρατήρηση και την «αυτο-ανάμνηση», όπου κάποιος αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη επίγνωση των εσωτερικών κινήσεων -όπως τα συναισθήματα και οι σκέψεις- χωρίς να τις υπακούει αυτόματα. Στο In Search of the Miraculous του P. D. Ouspensky (μια λεπτομερής περιγραφή των μεθόδων του Γκουρτζίεφ, την οποία μπορείτε να βρείτε μέσω του gurdjieff.org), η επιθυμία εμφανίζεται ως μια ενέργεια που μπορεί να μας δεσμεύσει στην ψευδαίσθηση, εκτός αν μάθουμε να την παρακολουθούμε χωρίς να ταυτιζόμαστε μαζί της. Ο Γκουρτζίεφ πίστευε ότι μέσω της επιμελούς εξάσκησης και της συνειδητής δουλειάς πάνω στον εαυτό μας, καθίσταται δυνατό να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη της επιθυμίας για να απελευθερωθούμε από τα συνήθη πρότυπα και να αφυπνιστούμε σε ένα υψηλότερο επίπεδο ύπαρξης.
Επίσης στον εσωτερισμό η επιθυμία δεν αναφέρεται ακριβώς σαν επιθυμία αλλά σαν Νοσταλγία ώστε κάποιος να Είναι.
Περαιτέρω εξερεύνηση
Η επιθυμία, λοιπόν, βρίσκεται στο σταυροδρόμι του σώματος, του νου και του πνεύματος. Η ψυχολογία υπογραμμίζει πόσο μεγάλο μέρος της είναι ασυνείδητο, καθοδηγώντας μας μέσα από την ευχαρίστηση και τον πόνο. Η φιλοσοφία διερευνά την ηθική, ορθολογική ή υπαρξιακή σημασία της. Η βιολογία εξηγεί τα μονοπάτια που μας ωθούν να επιβιώσουμε και να ευδοκιμήσουμε. Οι εσωτερικές παραδόσεις μας καλούν να το δούμε ως μια σπίθα που μπορεί να φωτίσει το σύμπαν αν μάθουμε να το διοχετεύουμε.
Όσοι θέλουν να εμβαθύνουν περισσότερο μπορούν να επισκεφθούν την Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Στάνφορντ για βαθιές εξερευνήσεις της επιθυμίας από διαφορετικές εποχές και στοχαστές. Η ανάγνωση μυστικιστικών έργων όπως οι Ουπανισάδες, που βρίσκονται στο Sacred-Texts.com, μπορεί να ανοίξει μια εντελώς διαφορετική διάσταση, μια διάσταση όπου η επιθυμία άλλοτε ξεπερνιέται και άλλοτε αγκαλιάζεται ως οδός προς τη διαφώτιση. Όλες αυτές οι πηγές θα εμπλουτίσουν την κατανόησή σας καθώς εξερευνούμε τι σημαίνει η επιθυμία σε κάθε επίπεδο – προσωπικό, πολιτισμικό και κοσμικό.
